Dit artikel gaat over trauma. Dat onderwerp lijkt nogal een schimmig gebied te zijn dat iedereen weer op een eigen manier interpreteert, ook de deskundigen. Toch is het fenomeen trauma best goed uit te leggen. Ik nodig je uit om dit artiekl nieuwsgierig en onbevooroordeeld te lezen en dan je eigen mening te vormen.
Wie veel schulden heeft, weet hoe het is. Je wordt lastiggevallen door verschillende schuldeisers. Die zijn niet altijd even aardig, soms zelfs ronduit intimiderend.
Om ervan af te komen probeer je het ene gat met het andere te dichten. Je kan je verstoppen voor je schuldeisers of op de vlucht slaan. Of je kan de confrontatie aangaan, boos worden, boetes of zelfs gevangenisstraf oplopen, omdat je ambtenaren in functie beledigt of geweld gebruikt. De problemen stapelen zich op en op den duur heb je geen leven meer, je bent alleen nog maar aan het overleven. Stressssss!
Zo lang als de mensheid bestaat, vertelt men al verhalen over het onheil dat je over jezelf afroept als je betaling van je rekeningen – financieel of anderszins – probeert te ontlopen. Met vaak een dramatische afloop.
Trauma is niet een gebeurtenis, maar de reactie daarop in het lichaam, brein en zenuwstelsel.
Trauma geschiedenis
Laat ik beginnen met wat een trauma NIET is. Niet, zoals de meeste mensen denken, een oorlogservaring of een verkeersongeluk of een natuurramp. Zulke ervaringen kunnen wel een trauma veróórzaken. Trauma is dus niet een gebeurtenis, maar de reactie daarop in het lichaam, brein en zenuwstelsel.
De meeste trauma’s in Nederland (we zijn immers niet in oorlog en hebben ook niet vaak last van natuurrampen) ontstaan echter niet als direct gevolg van zulke gebeurtenissen. Veel vaker ontstaan ze in de hechting tussen ouders en kinderen. Het oplopen van trauma is heel gewoon; je kan het vergelijken met het oplopen van blauwe plekken. Zoals niemand opgroeit zonder blauwe plekken, groeit ook geen enkel kind op zonder trauma’s.
Als gevolg daarvan heeft ieder mens een traumageschiedenis. Die geschiedenis vormt een soort constructie, waarvan de kleinste bouwsteen een enkelvoudig trauma is, oftewel shocktrauma.
Shocktrauma: een achterstallige rekening
Een enkelvoudig trauma is goed te vergelijken met een achterstallige rekening. Een knoop aan uitgestelde emotionele en fysieke beroering. Ooit gebeurde er iets in jouw leven dat je emotioneel niet kon verhapstukken, bijvoorbeeld omdat je daarvoor (nog) niet toegerust was. Je was nog te jong en er was kennelijk geen veilige volwassene in de buurt die jou kon helpen om je emoties te reguleren. Of de gebeurtenis was daarvoor te groot en ingrijpend.
In overweldigende situaties waarin we niet kunnen vechten of vluchten, en meestal was dat omdat we eenvoudig te jong waren, ontstaat trauma. Een openstaande rekening.
Dat betekent dat je op het moment zelf uitstel van de executie kreeg. Je lichaam bevroor jouw gierende stress ergens diep vanbinnen om te kunnen doorgaan met leven en je ontwikkelen. Zodat je die gierende stress op een later moment, wanneer je oud en veilig genoeg zou zijn om hem wél zelf te reguleren, kon laten ontdooien. Om de stress, de angst, het verdriet, de woede, alle overweldigende gevoelens die erbij hoorden alsnog de ruimte te geven om weg te stromen en zo je lichaam te ontladen.
En dat is wat we traumaverwerking noemen. Daarmee betaal je namelijk die oude rekening.
Niet betalen geeft problemen
Een achterstallige rekening geeft op drie manieren gezeur.
Ten eerste heb je weinig geld (anders zou je wel betalen). Ten tweede laat de schuldeiser jou niet met rust. En ten derde ontwikkel je allerlei manieren om je armoede en je schuldeiser te slim af te zijn, maar die lossen het probleem niet op en uiteindelijk keren ze zich zelfs tegen je.
Zo is het ook met de achterstallige rekening van een trauma. Eén onverwerkt trauma geeft drie flink ingrijpende problemen.
- Traumasymptomen. Je kan je energie niet optimaal gebruiken. Je hebt een stuk bevroren gierende stress in je lijf, dus je kan op een bepaalde plek in jouw lichaam niet goed doorstromen. Letterlijk en figuurlijk. Dat geeft lichamelijke klachten.
Je brein beschouwt de overweldigende gebeurtenis als nog niet afgerond, daarom gilt de amygdala (de alarmbel in jouw hersenen) voortdurend dat er gevaar dreigt. Dat gaat ten koste van je cognitieve vermogens. Zo heeft moeder natuur dat geregeld; als je in gevaar bent, heeft het oplossen van ingewikkelde cognitieve vraagstukken niet de prioriteit. Met andere woorden: je kan moeite hebben met leren of met concentreren. - Herbelevingen. De schuldeiser is je lichaam, en dat herinnert jou er (als het nodig is eindeloos vaak) aan dat er nog iets te verwerken valt. Dat doet het door er wat van te lekken op de meest ongunstige momenten. Ineens ervaar je een enorme stress waarvan je meestal niet weet waar die vandaan komt. Dat noemen we een herbeleving of een trigger. Triggers maken je onzeker over je functioneren. Je kan immers niet goed op jezelf rekenen. Je dacht misschien dat je een capabele volwassene was, maar ineens sta je te stampvoeten als een klein kind of weet je zéker dat iemand het slecht met je voor heeft, terwijl dat niet het geval is. Dat helpt niet in het volwassen leven.
- Overlevingsstrategieën. Om triggers en traumasymptomen vóór te zijn of te maskeren, ontwikkelde je als kind allerlei strategieën. Dat moest. Overlevingsgedrag zorgt ervoor dat het trauma netjes bevroren blijft en dat niemand er in de buurt kan komen. Zo overleef je je kindertijd. Maar zodra je volwassen bent, gaan die strategieën tegen je werken. Er zijn vele overlevingsstrategieën.
Je kan bijvoorbeeld onbewust besluiten om in je hoofd te gaan wonen. Daar voel je al die enge emoties en lichamelijke gewaarwordingen niet. Of je kan besluiten dat de aanval de beste verdediging is. Als je altijd focust op wat anderen niet goed doen, hoef je je eigen pijnlijke onvermogen niet te voelen. Of je hebt juist geleerd dat boos zijn gevaarlijk is, dus je onderdrukt dat gevoel stelselmatig en je gaat pleasen. Dan – zo vertel je jezelf – is het je eigen schuld als er weer iets naars gebeurt. Of je verdooft jezelf eenvoudig met alcohol of drugs.
De signalen zijn overal
Met deze problemen leven we in alle onschuld. We hebben meestal geen idee dat er iets van het bovenstaande aan de hand is.
De herbeleving bestaat bijvoorbeeld uit verongelijkt gedrag naar autoriteiten of een jaloers gedrag in je relatie. Oude gevoelens en overtuigingen die je ervaart in situaties in het hier en nu. Hoe vaak zeggen (of denken) we niet: ‘Doe niet zo kinderachtig.’ Dat is een heel adequate observatie. Het gedrag tijdens een herbeleving ís namelijk het gedrag van het kind dat iemand was ten tijde van het trauma. Als je bij iemand kinderachtig gedrag waarneemt, betekent dat dus meestal dat die persoon getriggerd is.
Alledaagse overlevingsstrategieën vinden we ook heel gewoon. In ons hoofd wonen doen we in onze cultuur bijna standaard. En ons druk maken over wat andere mensen allemaal fout doen komt erg veel voor. Je hoeft alleen maar om je heen te kijken om te herkennen dat de meeste mensen behoorlijk getriggerd worden door de coronapandemie.
CPTSS is een knoedel van knopen aan uitgestelde emotionele en fysieke beroering.
Trauma is dus normaal in de zin dat iedereen het heeft; we hebben allemaal nog wel een oude rekening te voldoen. Als die rekening niet te hoog is, kan je ook nog redelijk goed om de schuldeisers heen leven, al bewijs je daar jezelf en je omgeving geen dienst mee. De meeste mensen zijn zich er helemaal niet van bewust dat de stress die ze ervaren afkomstig is van oud zeer. In onze cultuur zien wij het overlevingsgedrag van mensen als hun persoonlijkheid. Pas als het uit de hand gaat lopen, beginnen we er iets van te vinden. En dat uit de hand lopen gebeurt sneller als er sprake is van meer dan één trauma.
Schuldenproblematiek
Dus als één trauma leidt tot verschillende symptomen, een herbeleving die zich eindeloos zal voordoen totdat je het trauma integreert én een heleboel lagen van overlevingsgedrag die op den duur best problematisch kunnen worden, hoe gaat het dan als er sprake is van meer dan één trauma? Het antwoord op die vraag ligt voor de hand. Er is een knoedel van knopen aan uitgestelde emotionele en fysieke beroering. Symptomen, triggers en overlevingsstrategieën van al die knopen lopen door elkaar en vormen één grote warboel. Een complex, noemden ze dat in de jaren zeventig van de vorige eeuw. Wat best een passende benaming was.
Normaal functioneren met complex trauma is erg moeilijk, en vaak onmogelijk. Naarmate de druk oploopt, kan je last krijgen van angst en dwang, depressie, burn-out, verslaving… allemaal overlevingsstrategieën die misschien ooit mild begonnen zijn, maar op den duur een eigen leven gaan leiden. Ook kunnen er allerlei soorten pijnklachten en (auto-immuun) ziektes ontstaan. Het meedragen van onverwerkt trauma heeft een grote impact op je zenuwstelsel, dat – behalve activering en ontspanning – nog heel veel meer fysieke functies aanstuurt.
PTSS en CPTSS: theorie
Wat PTSS (Posttraumatische stressstoornis) heet, is theoretisch de mix van symptomen, triggers en overlevingsgedrag die ontstaat na een traumatiserende gebeurtenis bij een gezonde volwassene. Iemand die nog onbeschadigd was en toen in een oorlog terecht kwam, een auto-ongeluk kreeg of een natuurramp meemaakte. Ik gebruik het woord theoretisch, want ik geloof niet dat er zoiets bestaat als een onbeschadigde volwassene.
De diagnose PTSS heeft alleen betrekking op de meest voor de hand liggende, overduidelijke vorm van shocktrauma. Enkelvoudig. Daarom krijgen relatief weinig mensen die diagnose.
De C van Complex ervoor betekent dat er sprake is van vroegkinderlijk trauma. Als er gedurende de vroege ontwikkeling van een kind gierende stress bevroren wordt, dan draagt die stress alle kenmerken van de leeftijd van dat kind van toen. Hetzelfde geldt voor de bijbehorende overlevingsstrategieën. Dat maakt inderdaad dat het begrijpen en ontwarren van het gedrag en de gevoelservaring in het volwassen leven zeer complex is.
In de afgelopen decennia begint er meer erkenning te komen voor vroegkinderlijk trauma; daarom wordt de diagnose CPTSS steeds vaker gesteld.
Ik heb een groot probleem met de bovengenoemde indeling in twee categorieën. De meest voorkomende vorm van trauma, het ‘gewone’ trauma in de hechting, is er helemaal niet in meegenomen. Trauma in de hechting wordt daarom meestal niet als zodanig herkend in onze geestelijke gezondheidszorg.
Enig trauma in de hechting is zowel vroegkinderlijk als alomtegenwoordig. Complex (want vroegkinderlijk), maar meestal redelijk mild (enkelvoudig) van karakter.
Als ervaringsdeskundige vind ik dat de officiële indeling van trauma niet getuigt van een helder begrip van de materie. Het is theorie, bedacht vanuit het hoofd, met de aanname eronder dat het iets uitzonderlijks (een ‘stoornis’) betreft.
Daarom is er ook zoveel verwarring over.
Schuldenproblematiek in de praktijk
Hoe ziet complex trauma er in de praktijk uit? Ik heb het zelf en ben al tientallen jaren bezig met het betalen van mijn rekeningen. Met iedere volgende levensfase komen er nieuwe achterstallige rekeningen tevoorschijn. Hoe meer ik er betaal, hoe meer vrijheid en ontspanning ik ervaar. Het zijn daardoor geen tientallen jaren van lijden, maar juist van het ervaren van steeds meer ruimte.
In het dagelijks leven krijg ik signalen van mijn schuldeiser, mijn lichaam namelijk. Het vertelt mij dat ik pijn heb, ergens druk voel, verkramping, blokkades, leegte, stress, emoties. Als ik daar geen aandacht aan geef, worden die signalen dringender. En mijn eerste overlevingsstrategie is dissociatie: het niet voelen van mijn lichaam, dus ik gééf er vaak geen aandacht aan. Vroeger gaf dat grote problemen. Overprikkeling, angst, een soort half van de wereld zijn: mijn lichaam schakelde mij soms gewoon uit. Dan weer ongepast felle emotionele reacties waarmee ik mensen van mij afstootte, met als gevolg een grote eenzaamheid. Dagelijkse heftige triggers maakten dat ik niet kon functioneren. Mensen vonden mij raar en ik dacht zelf ook dat ik gek was; ik verstopte me het liefst. Ik heb mijn meest vitale jaren als een kluizenaar geleefd en in die periode gingen mijn gedachten en gevoelens vaak met mij aan de haal. Gelukkig ben ik op tijd begonnen met betalen. Anders was ik nu waarschijnlijk chronisch psychotisch geweest, net als mijn moeder was.
Het betalen van die oude rekeningen is iets dat ik heb moeten leren. Als kind hebben we immers geen andere keuze dan betaling verder uitstellen. De patronen van dat overlevingsgedrag zijn dus zeer diep ingesleten.
Het betalen van oude rekeningen komt vooral neer op het achterwege laten van dat overlevingsgedrag. Daar is veel moed voor nodig.
Het is meer een kwestie van laten dan van doen. Ons lichaam is erop gebouwd om bevroren gierende stress te ontdooien en te laten afvloeien. Maar ons brein verzet zich daartegen; we begrijpen niet wat er gebeurt en dat maakt ons angstig. Het is erg helpend om kennis te hebben over wat trauma eigenlijk is, wat triggers zijn en wat overlevingsgedrag is. Zodat je dat bij jezelf leert herkennen.
Daarom dit artikel. Trauma is een complex onderwerp; er valt nog veel meer over te vertellen. Als je er meer over wilt weten, lees dan mijn boek Van taboe naar traumabewust.
Oh, en de moraal van dit verhaal? Betaal je rekeningen. Leer hoe dat moet.
Kassandra Goddijn heeft een coachingpraktijk voor volwassen KOPP (Kind van Ouder met Psychische Problemen). Sinds acht jaar begeleidt zij deze doelgroep, vanuit ervaringsdeskundigheid, naar een vrijer en meer autonoom leven. In die tijd heeft zij veel van haar klanten geleerd en daarmee haar visie op trauma aangescherpt. Een visie die zij beschrijft in haar in september 2021 verschenen boek Van taboe naar traumabewust.
